Telesfor Mickiewicz WETERAN POWSTANIA STYCZNIOWEGO

Biografia

Telesfor Stanisław Mickiewicz przyszedł na świat 5 stycznia 1848 r. w Suwałkach. Informacji o jego narodzinach i personaliach matki dostarcza nam akt jego chrztu, który odbył się 11 lat później – 26 marca 1859 r. Zgodnie z dokumentem jego matką była niezamężna Wincentyna Mickiewicz, określona jako „utrzymująca się z własnych funduszy”. W stanie panieńskim pozostała co najmniej do 1882 r. Świadkiem przy tym akcie był, m.in. zakrystian Jan Bogutt, który zgłaszał również akt zgonu Władysława Mickiewicza w styczniu tego samego roku – być może nie przez przypadek, lecz mogło tak być również z powodu pełnionej przez niego funkcji. Jako rodzice chrzestni Telesfora wymienieni byli Nazariusz Cichoński i Michalina Mickiewicz (nie wiadomo jednak, czy nosiła to nazwisko jako panieńskie, czy po mężu). Na końcu aktu znajduje się objaśnienie mówiące, że „opóźnienie spisania aktu i dopełnienia obrzędu religijnego nastąpiło z winy matki dziecięcia”. Z innej dokumentacji, m.in. z legitymacji kombatanckiej Telesfora Mickiewicza nr 7367/254 wydanej 30 marca 1935 r. w Łodzi wynika, że urodził się trzy lata wcześniej w 1845 r. Obie daty są możliwe, gdyż mogło dość do pomyłki urzędnika sporządzającego akt stanu cywilnego.

Z badań genealogicznych przeprowadzonych w aktach stanu cywilnego parafii Suwałki, przechowywanych w Archiwum Państwowym w Suwałkach, można zauważyć fakt o zadziwiająco rzadko pojawiającym się nazwisku Mickiewicz. Pomijając akt chrztu Telesfora Mickiewicza z 1859 r., udało się odnaleźć tylko dwie metryki – akt zgonu dotyczący Władysława Mickiewicza z tego samego roku (był synem Bazylego Mickiewicza i Heleny z domu Giedrojć) oraz akt zgonu Heleny Mickiewicz z 1858 r., córki Józefa i Kunegundy Giedrojciów, 52-letniej wdowy po podleśnym w Suwałkach. W jej akcie zgonu z 4 kwietnia 1906 r. odnotowano, że zmarła dwa dni wcześniej w Wilnie, miała 48 lat, była wdową po pułkowniku Prosperze Rusieckim i była córką Wasyla/Bazylego. Natomiast w akcie jej ślubu z 19 listopada 1861 r. z Grodna umieszczono też informację o jej matce – Helenie Giedrojć. Można zatem podejrzewać, że dziadkami Telesfora Mickiewicza byli Bazyli Mickiewicz i Helena z Giedrojciów. Sam Bazyli był też wymieniony w oficjalnych urzędowych spisach jako podleśny w Buchcie, m.in. w 1827 r. w Roczniku Korpusu Leśnego Królestwa Polskiego. W kolejnych rocznikach jest wymieniany na tym samym stanowisku, aż do roku 1836 (rocznik wydany w 1835 r.). W Rocznikach wydanych na lata 1837 i 1838 jako podleśny Buchty jest wymieniany Józef Kopczyński jako „zastępca” lub „pełniący obowiązki”. Bazyli Mickiewicz ponownie pojawia się w Roczniku wydanym na rok 1839, ale tym razem jest on na liście osób „oddalonych” z administracji leśnej.

W chwili wybuchu powstania styczniowego – 22 stycznia 1863 r. Telesfor Mickiewicz był bardzo młody – liczył 15 lub 18 lat. Jak sam wspomina: Losy służby powstańczej relacjonuje on sam we wspomnieniach, zweryfikowane przez administrację niepodległej Polski po 1918 r. Zgodnie z nimi walczył w czterech „partiach” (oddziałach): Surewicza, do którego przyłączył się w Grodzisku, Orłowskiego, Pawełka, kap. Becka (Francuza). W dokumentacji przechowywanej Centralnym Archiwum Wojskowym w Warszawie wymieniono jeszcze jednego dowódcę – Żychlińskiego. Wzmianka o Telesforze Mickiewiczu pod jego komendą odnotowano również w kwartalniku „Sybirak”, a także w publikacji poświęconej powstańcom autorstwa Władysława Dunina-Wąsowicza oraz Jarosława Marczaka, wymieniając jako pierwszego dowódcę Telesfora – Władysława Orłowskiego. W trakcie działań zbrojnych powstania styczniowego, nasz Bohater brał udział w czterech bitwach: pod Płockiem, Żychlinem, Strykowem i Ostrowem. Został ranny pod Żychlinem i Strykowem – złamanie żeber. Dostał się do niewoli w Belnie w grudniu 1863 r.

W obliczu próby weryfikacji i rekonstrukcji ścieżki powstańczej Telesfora Mickiewicza warto zidentyfikować, a następnie omówić losy jego dowódców. Problematyczne okazało się odnalezienie szerszych informacji o pierwszym z nich, często zapisywanym pod różnymi wersjami nazwiska: Surewicz/Sylewicz/Selewicz. Prawdopodobnie był nim Emeryk Syrewicz, były lekarz wojsk rosyjskich, kapitan. W późniejszym okresie uczestniczył w kilkunastu potyczkach w mazowieckim: Łódź (18.06.1863), Ktery (9.07.1863), Ciechomice (20.07.1863), Dobrzelin (22.07.1863), Walewice (24.07.1863), Złaków Kościelny (26.07.1863), Brzozowie (28.07.1863), Walewice (14.08.1863), Trębki (9.08.1863), Kutno (18.08.1863), Grabów (29.10.1863), Kiernozia (1.11.1863), Strzemeszna (2.11.1863), Sobota (14.11.1863), Łączewna (20.11.1863), Szewo (22.11.1863), Lutobórz (22.11.1863), Balków (8.12.1863). Trudno jednak połączyć go z Telesforem Mickiewiczem nie znając jego działalności powstańczej ze stycznia 1863 r.

Zgodnie z materiałami z Centralnego Archiwum Wojskowego, Telesfor Mickiewicz walczył o Płock i Żychlin. Pierwsza z bitew odbyła się 21-23 stycznia 1863 r. Atak na miasto miał dokonać niejaki Tomaszewski, pseudonim Bończa, który napadł na koszary kozackie z 80 ludźmi. Załoga licząca około 500 ludzi odparła ostatecznie powstańców, których poszczególne oddziały uchodząc z miasta, wpadały na wracające do Płocka kolumny. W walkach o Żychlin – 22 stycznia brał udział oddział powstańców około 500 osób, który wyparł piechotę nieprzyjacielską z miasta i zmusił do cofnięcia się do lasu. Następnego dnia Moskale, otrzymawszy posiłki z Kutna, wyparli powstańców z Żychlina, ale nie śmieli ich ścigać.

Kolejnym dowódcą Telesfora był Władysław Stefan Orłowski, kapitan armii rosyjskiej, major powstańczy, szef sztabu naczelnika wojennego powiatu gostyńskiego, dowódca oddziału w województwie mazowieckim, który poległ pod Byszewami 26 września 1863 r. Walczył też pod Kterami, Żdzarami, Gałkowem i Skoszewami. Zgodnie ze wspomnieniami Weterana: Telesfor Mickiewicz wspominał też o uczestnictwie w bitwie pod Dobrą: Bitwa pod Dobrą (nazywana w źródłach inaczej pod Strykowem lub Łodzią) miała miejsce 24 lutego 1863 r. Zakończyła się jednak klęska powstańców. Możliwe, że Weteran wspominał o dwóch innych bitwach: pod Niewieszą (inne nazwy: Baby, Dobra, Chodecz, Poddębice, Rokiciny, Turek, Uniejów) z 23 maja 1863 r., w której oddziały powstańcze pokonały wojska rosyjskie. Po stronie moskiewskiej wprawdzie były znaczne straty, ale i powstańcy mieli 30 zabitych i 50 rannych. Oddziały Oborskiego, Włodka Szczęsnego Samuchy i Stanisława Szumlańskiego pod dowództwem Słupskiego, liczące 1400 ludzi, wkroczywszy z Mazowieckiego w Kaliskie, stoczyły koło Uniejowa we wsi Niewiesz potyczkę z Rosjanami, których siły wynosiły: dwie roty piechoty 70 huzarów pułkownika Bremsena. W czasie przemieszczania ich z Uniejowa ku Poddębicom, wpadły w zasadzkę urządzoną przez pułkownika Oborskiego o godz. 7 rano. Drugą z bitew mogła być potyczka pod Rokitnicą z 10 lipca 1863 r., na północ od Strykowa, w czasie której oddziały Józefa Skrzyńskiego odniosły porażkę. Dowódca zginął, kilku powstańców odniosło rany, a trzej dostali się do niewoli.

Kolejnym dowódcą Telesfora Mickiewicza był pułkownik Ludwik Żychliński, a bezpośrednim jego przełożonym adiutant, porucznik i późniejszy rotmistrz Paweł „Pawełek” Gąsowski, pod którym Weteran służył jako żandarm powstańczy. Ten ostatni walczył pod Żychlińskim jako dowódca kawalerii. Brał udział w wielu bitwach, m.in. w przegranej pod Brenicą – 15 lipca 1863 r., po której zgromadził resztki oddziałów w starciach pod Grodziskiem i Młochowem oraz w niepomyślnej bitwie pod Żelazną – 25 sierpnia, po której z powodu ciężkich ran Żychliński oddał dowództwo Józefowi Ślepowiczowi, a ten z kolei przekazał oddział pod dowództwo Gąsowskiego. Jego jednostka wielokrotnie musiała zmieniać miejsce pobytu, gdyż była tropiona przez oddziały rosyjskie. Gąsowski brał udział w kolejnych potyczkach pod: Białką (1.09.1863), Mysłowem (4.09.1863), Przypkami (30.09.1863), Pruszkowem (1.11.1863), Grodziskiem (1.11.1863), Młochowem (1.11.1863), Magnuszewem (2.11.1863), Rawą (10.12.1863) i Lipą (15.02.1864).

Nie wiemy, kiedy Telesfor Mickiewicz odszedł spod komendy Gąsowskiego. Możliwe, że było to po rozbiciu oddziału pod Żelazną. W listopadzie służył w oddziale Elbano Stanislao Bechiego, syna Alessio, pułkownika napoleońskiego zaprzyjaźnionego z Polakami. W czasie powstania walczył początkowo u boku Giuseppe Garibaldiego. Przydzielony został do sztabu dowódcy oddziałów województwa mazowieckiego, dokąd przybył w sierpniu 1863 r. Objął dowództwo pułku na województwo kaliskie i stoczył kilka zwycięskich potyczek z oddziałami rosyjskimi. 8 grudnia 1863 r. został schwytany przez Rosjan we wsi Bilno koło Kowala. Wraz z nim do niewoli dostał się Telesfor Mickiewicz. Jak sam wspominał: Telesfor Mickiewicz został osadzony w Cytadeli Warszawskiej. Za udział w powstaniu zesłano go w głąb Rosji. Droga na Sybir wiodła kibitkami i pieszo przez Grodno-Psków-Włodzimierz nad Klaźmą, gdzie przez Sąd Wojenny został skazany na trzy lata katorgi w Wiatce, m.in. wraz z Józefem Wesołowskim i Jacentym Rejbrowskim. Dalsze losy Telesfora są znane z jego wywiadu udzielonego w 1934 r. W rocie aresztanckiej był umieszczony wraz z innymi 374 więźniami. Z wymienionych przez niego zesłańców oraz współwięźniów (Kierbedź, Narbut, Butkiewicz, ks. Żmijewski, bracia Brzescy, Żyd Zelek, Siekierzyński, Gromski, Maciejewski, Piechociński, Grandes, Wolski, Pietraszewski, Sękowski) udało się zidentyfikować i odnaleźć informację o trzech z nich – Franciszku Karolu Siekierzyńskim, Aleksandrze Gromskim oraz Stanisławie Sękowskim. Pierwszy z nich po areszcie w Wieluniu i Cytadeli w Warszawie został skazany na rok rot aresztanckich w Wiatce, a następnie na osiedlenie w guberni Jenisiejskiej. Ułaskawiono go w 1868 r. Drugi był mieszkańcem guberni radomskiej. Zezwolono mu na powrót do Królestwa Polskiego w 1869 r. Natomiast trzeci z nich był synem dziedzica Wojsławia. Walczył w oddziale Leona Czajkowskiego.

Telesfor Mickiewicz po odbyciu kary rot aresztanckich został skierowany na osiedlenie do Omska. Jak sam wspominał, przeżycie na Syberii zawdzięczał dobroci tamtejszej ludności: W 1870 r. otrzymał zgodę władz carskich na powrót do Królestwa Polskiego na prośbę matki. Podróż, trwającą kilka miesięcy odbył pieszo. Początkowo zamieszkał w Warszawie, gdzie otrzymał stanowisko kierownika Hotelu oraz Restauracji „Europejski”. W powrocie oraz otrzymaniu posady miały pomóc Telesforowi kontakty oraz spowinowacenie z rodziną Giedrojciów. Od 1877 r. pracował na kolei jako pracownik Kolei Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej. W 1882 r. mieszkał we wsi Felicjanów (dzisiaj gmina Koluszki), gdzie poznał, a następnie poślubił w Warszawie w kościele św. Antoniego - Emilię z Janickich Zielenkiewicz, urodzoną w Piotrkowie, córkę Ignacego i Zofii. W związku z pracą na kolei kilkakrotnie zmieniał miejsce zamieszkania. Mieszkał m.in. w miejscowości Maczki (obecnie dzielnica Sosnowca) - w 1887 r. poswatała tam nowa nitka kolejowa tzw. Kolei Iwangorodzko-Dąbrowska na granicy z austriacką Galicją; w Rogowie, gdzie pracował jako maszynista pompy na stacji kolejowej; w Koluszkach, gdzie znajdował się punkt zbiegu trzech linii dróg żelaznych oraz w Zawierciu. W tym czasie miał nawiązać działalność konspiracyjną jako działacz Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), przewozić nielegalną prasę oraz służyć za przewodnika przy przeprowadzaniu rewolucjonistów polskich i rosyjskich przez granicę zaborów, co ułatwiała mu biegła znajomość języka rosyjskiego i litewskiego. W 1913 r. zamieszkał w Radomsku (Noworadomsk), w budynku stacji kolejowej.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. Telesfor Mickiewicz nadal kontynuował pracę w PKP. Jego działalność powstańcza, podobnie zresztą jak innych weteranów z lat 1863-1864 mogła być w końcu doceniona. Marszałek Józef Piłsudski jako ówczesny Naczelnik Państwa pośród wielu rozkazów i rozporządzeń jeden z nich, szczególny, skierował do umiłowanych weteranów z 1863 r. W rozkazie z dnia 21 stycznia 1919 r., wydanym w 56. rocznicę wybuchu powstania, uznawał ich za żołnierzy odrodzonego Wojska Polskiego oraz nadawał prawo do noszenia munduru wojskowego (weterana). Zgodnie z ogłoszona instrukcją ubiór weterana składał się z czamary, spodni, płaszcza i czapki. Dwa lata później instrukcja mundurowa została zmieniona. Najistotniejszym zmianom uległy przepisy dotyczące właściwej kurtki munduru – czamary, której krój został uznany za zbyt przestarzały, zastąpiono ją więc nowocześniejszym surdutem. Zmianie uległy też wymogi zawarte w instrukcji dotyczące wyglądu płaszcza oraz czapki–rogatywki. Natomiast, pierwszym aktem prawnym w zakresie uhonorowania weteranów powstania 1863 r. była ustawa z dnia 1 sierpnia 1919 r. orderu wojskowego „Virtuti Militari”, przywracająca to historyczne i najwyższe polskie odznaczenie wojenne. W niedługim czasie i Telesfor Mickiewicz miał możliwość spotkać się z marszałkiem Piłsudskim w czasie wizyty naczelnika w Radomsku z okazji nadania mu honorowego obywatelstwa miasta przez burmistrza Walentego Starosteckiego – 17 października 1921 r. W sierpniu 1922 r. Telesfor Mickiewicz przeszedł na emeryturę. Został też awansowany do stopnia podporucznika weterana Wojsk Polskich, a zgodnie z uchwała z dnia 24 lutego 1923 r. Komisji Odznaczeń dla weteranów powstania narodowego 1863 r. otrzymał Krzyż Waleczny, co potwierdzono w „Dzienniku Personalnym” z 21 kwietnia 1923 r. W maju tego roku Telesfor Mickiewicz wraz z rodziną został zmuszony do opuszczenia dotychczasowego miejsca zamieszkania. W jego miejsce otrzymał lokum zastępcze (dwa pokoje z kuchnią oraz drewnianym gankiem) od Ministerstwa Kolei Żelaznych w Otłoczynie koło Torunia. Przeprowadzka odbyła się drogą kolejową. Jak wspomina wnuk T. Mickiewicza – Mariusz Ireneusz Kazimierski, Powstańcowi udostępniono prywatny wagon doczepiony do pociągu relacji Kraków-Warszawa, w którym rozłożono łóżko. Na pożegnanie Państwa Mickiewiczów miała przybyć: W Otłoczynie Mickiewiczowie wiedli dość spokojne życie. Ich wnuk – Mariusz Ireneusz Kazimierski, dzięki pomocy dziadka rozpoczął nieodpłatną naukę w kolegium salezjańskim w Aleksandrze Kujawskim jeszcze w 1923 r., a małżeństwo było odwiedzane przez innych członków rodziny, m. in. wnuczkę Helenę i jej męża Maksymiliana Domańskiego. Nawiązali też przyjaźnie z tamtejszymi mieszkańcami, zwłaszcza z rodzinami Stankowskich, Taflińskich i Makowskich, z których pierwsze dwie związane były pracą na kolei, a ostatnia z Urzędem Pocztowym. Telesfor Mickiewicz nie zapomniał jednak o społeczności Radomska, uczestnicząc aktywnie w życiu publicznym mieszkańców miasta, m. in. zostając 25 maja 1924 r. podczas nabożeństwa w kościele farnym w Radomsku ojcem chrzestnym sztandaru gniazda Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, którego fundatorem był Józef Siemiński.

Mickiewiczowie powrócili do Radomska w połowie 1929 r. W tym czasie w Warszawie Telesfor Mickiewicz miał ponownie spotkać się z Józefem Piłsudskim. Jak sam wspominał, gdy: Po powrocie do miasta rodzina Mickiewiczów zamieszkała przy ul. Polnej 7. Po roku otrzymali większe mieszkanie (dwa pokoje, kuchnia i toaleta) przy ul. Piłsudskiego 23. Powstaniec zaczął podupadać na zdrowiu. W 1930 r. stracił wzrok. Decyzją z dnia 8 listopada 1930 r. prezydenta Ignacego Mościckiego nadano Telesforowi Mickiewiczowi Krzyż Niepodległości z Mieczami, co potwierdzono w dokumencie wystawionym 21 listopada 1930 r. w Warszawie przez porucznika Franciszka Sakowskiego, kierownika biura Komitetu Krzyża i Medali Niepodległości. W 1934 r. nie mógł poruszać się już o własnych siłach i stale przebywał w łóżku. Odezwały się również rany z czasów katorgi i pobytu na Syberii, zwłaszcza ból w dolnych kończynach. W grudniu 1935 r. odwiedziła go orkiestra dęta Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Radomsku pod batuta kapelmistrza Henryka Dawida, umilając czas choremu marszami oraz wręczeniem kwiatów przez skarbnika i członka zarządu od 1925 r. TG Tadeusza Kryszyńskiego.

Telesfor Mickiewicz zmarł w nocy z 25 na 26 grudnia 1935 r. w otoczeniu rodziny w Radomsku, przeżywszy 87 lat. Był ostatnim żyjącym uczestnikiem powstania styczniowego w powiecie radomszczańskim. W uroczystościach pogrzebowych o charakterze państwowym wzięły udział liczne organizacje wojskowe i przysposobienia wojskowego, w tym Kompania Honorowa 27 pułku Piechoty w Częstochowie pod dowództwem podporucznika Stefana Kazimierskiego wraz z orkiestrą i pocztem sztandarowym w osobach: chorążego Wacława Rogulskiego, starszego sierżanta Stanisława Rolińskiego, starszego sierżanta Władysława Brzezińskiego, starszego sierżanta Piotra Krawczyka, Związek Oficerów Rezerwy RP, rezerwiści Związku Peowiaków, Związek Inwalidów Wojennych, Związek Strzelecki, liczni legioniści oraz harcerze, jak również członkowie oddziałów męskiego i żeńskiego „Sokoła” w Radomsku. Na trumnie umieszczono oprócz kwiatów dwa sztandary – Stowarzyszenia Więźniów Politycznych oraz Towarzystwa „Sokół” z Radomska. Zwłoki Weterana wystawiano na widok publiczny. Mszę żałobną celebrował ks. Marian Jankowski, proboszcz parafii św. Lamberta. W pochodzie żałobnym oprócz rodziny i licznych mieszkańców Radomska uczestniczyli też, m.in. Stanisław Nożyński, starosta powiatowy oraz Lucjan Kwaśniewski, burmistrz Radomska. Pochówek miał miejsce na Cmentarzu Komunalnym w Radomsku (Stary Cmentarz). Mowy pogrzebowe wygłosili: Stanisław Nożyński, Lucjan Kwaśniewski, Józef Kurpios, Prezes Stowarzyszenia Więźniów Politycznych oraz przedstawiciel PKP. W imieniu rodziny głos zabrał Maksymilian Domański.

Z licznego potomstwa Telesfora Stanisława Mickiewicza z Emilią z Janickich wieku dorosłego doczekali syn Adam (ur. 1889) oraz córki: Jadwiga (ur. 1885), Janina (ur. 1887), Wiesława (ur.?), Leokadia Waleria (ur. ?). Jedynak – Adam Mickiewicz był kompozytorem i pianistą, odznaczonym Orderem Odrodzenia Polski za wybitne osiągniecia na polu kultury i sztuki. Wnuk Telesfora - Leonard Liszewski (ur. 1912), syn Władysława i Janiny z Mickiewiczów, ukończył szkołę podoficerską i był żołnierzem Wojska Polskiego we wrześniu 1939 r. w stopniu plutonowego podchorążego rezerwy. Dostał się do niewoli sowieckiej w Wilnie – 20 września 1939 r. Następnie przebywał w obozie jenieckim w miejscowości Juchnów, obwód smoleński oraz od 18 czerwca 1940 do 1941 r. w obozie w Griazowcu, dokąd przewieziono oficerów reklamowanych z obozów w Starobielsku, Kozielsku i Ostaszkowie. Cudem ocalał z transportu z Kozielska, wraz z Stanisławem Witaszczykiem i Jerzym Słowińskim. Później walczył w Armii Andersa. Uhonorowany wraz z żoną Reginą w 1999 r. tytułem „Weterana Walk o Wolność i Niepodległość Ojczyzny”.

Tekst opracował: dr Przemysław Jędrzejewski
Poszukiwania genealogiczne przeprowadzili: Bartosz Mikołajczyk, Przemysław Lisowski